Tijdens de Tweede Wereldoorlog is er veel gebeurd, zo ook in Woerden. Wat volgt is slechts een selectie en een samenvatting van de meest opvallende kwesties van de oorlog.

De Duitse inval op 10 mei 1940 kwam, hoewel plotseling, niet geheel onverwacht. Ook in Woerden was er al vóór die datum duidelijke oorlogsdreiging te bespeuren. Bij de mobilisatie van september 1939 kreeg de stad met zijn ongeveer vijfduizend inwoners te maken met de komst van ongeveer duizend dienstplichtige militairen en beroepsofficieren. Ze werden voor het merendeel ondergebracht in de Kazerne en de wagenloodsen langs de Singel, maar ook wel bij burgers thuis. Het Nederlandse leger bleek echter niet in staat de Duitse vijand tegen te houden. Op 14 mei 1940 moest Nederland capituleren; onder de vele militaire slachtoffers waren ook vier Woerdense jongens, die elders hadden gevochten. Woerden zelf had nauwelijks oorlogsschade, maar werd na de capitulatie wel enkele weken overstroomd met terugtrekkende, verslagen Nederlandse soldaten.

In de loop van 1940 toonde de bezetter zich nog redelijk ten opzichte van de bevolking. De uitvoering en het toezicht op de naleving van de nieuwe wetten en regels, die door het Duitse bestuursapparaat in Den Haag werden bedacht en ingevoerd kwam in handen van het gemeentebestuur. Nadat in september 1941 de gemeenteraden waren opgeheven werd burgemeester H.G. van Kempen met die verantwoordelijk belast. Hij gaf leiding aan de ambtenaren op het gemeentehuis, het personeel van de distributiedienst en aan de  gemeentepolitie.

Het merendeel van de Woerdense bevolking stond afwijzend tegen de bezetter. De Duitsgezinde Nationaal-Socialistische Beweging (NSB), had in Woerden weinig aanhang. Op enkele fanatieke partijgangers na, waaronder de in 1943 benoemde korpschef van politie, bezorgden ze de bevolking nauwelijks last; ook de NSB-burgemeester, die eind 1944 de ondergedoken burgemeester Van Kempen verving, bleek erg gematigd.

Er waren regels, die wat overlast bezorgden aan de burgerij maar die door de bijzondere situatie noodzakelijk waren. Om de voedselvoorziening ordelijk te laten verlopen was er distributie van levensmiddelen ingevoerd. Ook  waren er vorderingen van goederen als radio’s, metalen, rijwielen en paarden. Ook menskracht werd gevorderd: tussen 1941 en 1945 moest een groot aantal Woerdense mannen gedwongen in Duitsland of elders in Nederland aan het werk voor de Duitse oorlogsindustrie. Enkele Woerdenaars zijn als gevolg daarvan in Duitsland overleden.

Zeer ingrijpend was de Jodenvervolging. Ook vanuit Woerden zijn Joodse inwoners vanaf 1941 weggevoerd naar de concentratiekampen; twaalf Joodse Woerdenaars hebben dit niet overleefd. Een aantal anderen wist, soms met hulp van Woerdense verzetslieden, onder te duiken en te ontsnappen aan dat lot.

Het Woerdense verzet was tot ver in de bezettingstijd geen georganiseerde groep. Verschillende mensen namen, alleen of in kleine groepen, soms als onderdeel van een landelijke organisatie, risico’s in hun persoonlijke strijd tegen de bezetter. Enkele van hen moesten dit met de dood bekopen. De melkboer Jan van Elk, die Joden verborg in een pand aan de Rijn (nu Rijnstraat) en die na verraad werd opgepakt, en de broers Gerrit en Jan Vergeer, die in hun boekdrukkerij aan de Hoge Woerd illegale krantjes drukten, stierven in concentratiekampen. De journalist Edie van Reenen is vanwege zijn anti-Duitse houding opgepakt en doodgeschoten.

Vanaf Dolle Dinsdag, 5 september 1944, kwam er meer structuur in het Woerdense verzet. Huisarts Frans Schrijver, architect Niek van Donkelaar en bedrijfsleider Jo Pars vormden de leiding van de plaatselijke Binnenlandse Strijdkrachten (BS). De BS voerde gerichte verzetsacties uit, zoals het opblazen van de spoorlijn, en bereidde zich voor op de handhaving van de orde en het herstel van het bestuur na het vertrek van de Duitsers.

In het laatste oorlogsjaar ging de stad steeds meer de druk van de oorlog ervaren. Zo’n vijfhonderd evacuees en vluchtelingen uit de kuststreek, waar hun woningen voor de Duitse verdediging zijn gesloopt, moesten worden ondergebracht bij burgers in huis. Veel voedsel en levensmiddelen werden schaars en moeilijk verkrijgbaar; tegen de ergste honger werd eind 1944 een centrale keuken of ‘gaarkeuken’ ingericht. De bombardementen werden verhevigd en een groot aantal huizen, vooral in de omgeving van het spoor, liep schade op; ook waren er verschillende dodelijke slachtoffers.

Toen na de Duitse capitulatie Canadese tanks op 7 mei Woerden binnentrokken en de stad definitief bevrijdden van de Duitse bezetter werd de situatie van vóór mei 1940 al snel hersteld. Men ging zich nu richten op wederopbouw en hulpverlening. Door de afdeling Woerden van het Nederlands Volksherstel en de Hulp Actie Rode werd kleding, gereedschap en ander materiaal ingezameld voor hen die dat nodig hadden. Ook werd er vanuit Woerden veel hulp verleend aan het door oorlogsgeweld zwaar getroffen dorp Kerkdriel in de Bommelerwaard.

Voor meer informatie over Woerden tijdens de Tweede Wereldoorlog kunt u bij het RHC terecht voor zowel archiefmateriaal als literatuur. Hieronder volgt een lijst van de meeste relevante bronnen, alle te raadplegen op onze studiezaal.

Archieven

• Gemeentearchieven Woerden:
  • periode 1811-1936 (W002);
  • periode 1936-1980 (2003) (W003).
• Adviescommissie voor de Massavoeding (Centrale Keuken) te Woerden, 1944-1945 (W062).
• Handschriftencollectie en collectie losse stukken Woerden c.a., 1595-2014 (W323).  Dit archief bevat meerdere collecties met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog, waaronder: collectieoorlogsdocumentatie algemeen; collectie Peerdeman; collectie Van der Hoeve; en de collectie verzetsblad Voor God en Koning.

Literatuur en documentatie

• Rob Alkemade e.a., Bezet, bedreigd, bevrijd. Woerden, Harmelen, Kamerik en Zegveld in de Tweede Wereldoorlog (Woerden, 2020).
• J. Boele, “Het fascisme in Zuid-Holland oost en Utrecht west (1931-1939). Een onderzoek naar de opkomst van het fascisme in het gebied rondom Woerden” (s.l., s.a.).
• Arie Boele en Dick van Nisius, Codenaam ‘Eendekooi’. Woerden en de Tweede Wereldoorlog. Deel 1. De opkomst van het Nationaal Socialisme / De Mobilisatie (Woerden, 1995).
• Jan van Es, Waakzaam in Woerden. De gemeentepolitie 1813-1993 (Woerden, 1993).
• H. Gerritse en Maaike de Lange (red.), Dagboeken over de oorlogsjaren 1940-1945 (Woerden, 2013).
• Dick van Nisius, Het spoor terug. Bezetting en bevrijding van Woerden (Woerden, 1999).
• C. Ultee, We mogen nergens heen, we moeten naar Vught. De joodse inwoners van Woerden 1930-1947 (Woerden, 1999)
• Het RHC verzamelt per plaats en thema allerhande bronmateriaal dat, vanwege de oorsprong, niet in een archief geplaatst kan worden. Ook voor Woerden tijdens de Tweede Wereldoorlog bestaat documentatie (nummers 0.5 en 0.6). Dit bevat onder meer verslaggeving over leden van het verzet, oorlogsslachtoffers en in de omgeving neergestorte vliegtuigen.