Huwelijksregistratie

Tijdens de Franse Tijd (1795-1813) trok de overheid meer taken, en daarmee macht, naar zich toe. Veel van de nieuwe toegeëigende rollen waren vergaand en uiteindelijk permanent. Een voorbeeld daarvan is bevolkingsadministratie, zoals de burgerlijke stand, dat onder meer als doel had om beter zicht te krijgen op belasting- en dienstplichtige burgers. Met de burgerlijke stand worden de momenten van geboorte, trouwen en sterven van personen geregistreerd. De burgerlijke stand werd in 1811 in geheel Nederland ingevoerd, vlak nadat (noordelijk) Nederland onderdeel was geworden van het Franse Keizerrijk. Dit jaartal is daarmee een van de belangrijkste breuklijnen wat betreft stamboombronnen, want de akten van de burgerlijke stand zijn uniformer en vaak veel gedetailleerder dan de bronnen voor 1811. Daarom wordt hieronder een en ander toegelicht op basis van het feit of de bronnen van voor of na 1811 gevormd zijn.

Huwelijksregistratie tot 1811: kerkelijke bronnen

Hoewel (sommige) overheden in de periode van de Republiek (1588-1795) een vorm van bevolkingsregistratie hadden, waren het vooral kerken die de grote levensmomenten bijhielden. Dit deden ze onder meer omdat deze momenten belangrijk waren voor de gemeenschap en de kerk inkomen verkreeg uit de diensten die ze leverde tijdens dopen, bruiloften en begrafenissen. Omdat vrijwel alle Nederlanders voor 1811 tot een kerkgenootschap behoorden, zijn de diverse doop-, trouw- en begraafboeken van de kerken de geijkte bronnen om stamboomonderzoek mee te doen waar het de Vroegmoderne Tijd betreft. Gelet op het kerkelijke karakter van de bronnen is het noodzakelijk om te bepalen tot welk kerkgenootschap een bepaalde voorouder behoorde. Personen in de Nederduitse Gereformeerde Kerk (later Nederlandse Hervormde Kerk), de door de staat bevoorrechte kerk waartoe velen behoorden, laten zich het makkelijkste terugvinden. Maar mensen uit andere kerkgenootschappen – katholieken, lutheranen, remonstranten, doopsgezinden, enzovoort – zijn soms lastiger terug te vinden. Het is verder goed om te beseffen, dat kerkelijke bronnen vaak sterk verschillen in kwaliteit. Anders dan de latere akten van de burgerlijke stand, die qua opmaak uniform waren, is de kwaliteit van kerkelijke registers wisselend en hing af van degene die het boek bijhield. Veel kerkelijke registers uit de periode van de Republiek en de Franse Tijd werden gevorderd door de overheid en als zogeheten retroacta gebruikt, zodat ambtenaren van de burgerlijke stand hieruit konden putten. Dit verklaart mede waarom overheidsinstanties, zoals het RHC, deze kerkelijke bronnen tegenwoordig in beheer hebben.

In een huwelijksregister van een kerk is meestal de volgende informatie te vinden:

namen en woonplaatsen van de bruid en bruidegom
de trouwdatum
of men eerder getrouwd was of weduwe of weduwnaar was. Hiervoor geldt dat niet eerdere getrouwde personen aangeduid worden als “jong(e)man” of “jongedochter”

Voorts kan men vaak de herkomstplaatsen van het echtpaar terugvinden – let wel: dit zijn niet per se hun de geboorteplaatsen – en informatie over hun ouders. Ook worden getuigen soms genoemd.

Datums in dtb-bronnen zijn soms lastig te duiden. Dit geldt ook voor de datums die men kan vinden in trouwboeken. Soms slaan datums op de huwelijksdag, maar een genoemde datum kan ook betrekking hebben op de ondertrouw, de drie vereiste afkondigen van het beoogde huwelijk, of het afgeven van een attestatie om elders te mogen trouwen.

Zoals gezegd, is een belangrijke overweging bij het doorzoeken van dtb-bronnen tot welk kerkgenootschap een voorouder behoorde. Een huwelijk in de Nederduitse Gereformeerde Kerk (later: Nederlandse Hervormde Kerk) werd automatisch als wettelijk beschouwd. Personen van andere kerkgenootschappen daarentegen, moesten naast het trouwen in de eigen kerk ook trouwen voor de hervormde predikant of de plaatselijke overheid (het gerecht, de voorloper van de gemeente). Het kwam dus voor dat een echtpaar dat in de hervormde kerk trouwde, niet tot dat kerkgenootschap behoorde maar bijvoorbeeld rooms-katholiek was.

Verder is het goed om te weten dat rooms-katholieke registers in het Latijn gesteld zijn. In principe geeft dit niet veel problemen: de meeste termen die gebruikt worden zijn standaard en het zijn er bovendien niet veel, dus men heeft ze gauw genoeg onder de knie. Echter, de latinisering van namen verhult de oorspronkelijke Nederlandse namen en die zijn vaak niet volledig te reconstrueren. Men kan dus nooit compleet zeker zijn of een Joannes Petrii de Jong door zijn familie en vrienden Johannes, Johan, Jan of Hannes werd genoemd en ook niet of zijn vader Petrus, Pieters of Peter heette.

Huwelijksregistratie tot 1811: gaarderboeken

Zoals gezegd, zijn de kerkelijke bronnen erg belangrijk voor het doen van genealogisch onderzoek in de periode voor 1811. Maar (sommige) overheden hadden wel degelijk een vorm van bevolkingsadministratie. Een belangrijke variant daarvan zijn de gaarderregisters, ook wel gaarderboeken. Deze bronnen vormden de registratie van belastingen op twee levensmomenten, namelijk trouwen en begraven. Belangrijk om hierbij te noemen is dat deze belasting eigen was aan het gewest (provincie) Holland en alleen in de periode 1695-1806 geheven werd. Het werkgebied van het RHC beslaat zowel delen van Holland als Utrecht. In het Sticht werd deze belasting niet geheven en bestaat dit brontype dus niet voor plaatsen in de provincie Utrecht. En daarbij moet men beseffen dat de provinciale grens door de eeuwen heen vaak verschoven is. Met andere woorden: om een voorouder terug te vinden in de gaarderboeken, moet men achterhalen of deze na 1695 geleefd heeft en wel in een plaats die op dat moment deel was van het gewest Holland. Daar komt bij dat er voor sommige plaatsen geen gaarderboeken zijn overgeleverd; deze bestaan dus niet (meer).

Het grote voordeel van de gaarderboeken is dat ze de gehele bevolking betreffen. Als een voorouder tot een niet-hervormd kerkgenootschap behoorde of joods was, dan is deze makkelijker terug te vinden in de gaarderboeken dan in de diverse religieuze bronnen. Een nadeel van gaarderboeken is dat de informatie vaak summierder is dan de kerkelijke boeken. Het helpt, zoals bij elke bron, om hierbij de context in overweging te nemen: voor de overheid was het belangrijk wie wanneer trouwde en hoeveel ze daarvoor aan belasting betaalden. De rest – de ouders van het echtpaar, de religieuze affiliatie van de bruid en bruidegom, de trouwdatum en soms zelfs de herkomst van de personen – was bijzaak. Ook bij gaarderboeken moet men bedacht zijn op datums: meestal verwijzen de datums naar de dag waarop de belasting is betaald, of de datum waarop daarvan registratie werd gemaakt, en zelden betreft het de trouwdatum.

Huwelijksregistratie vanaf 1811: burgerlijke stand

Sinds de invoering van de burgerlijke stand worden alle huwelijken gesloten voor de overheid, ook voor personen uit de Nederduitse Gereformeerde Kerk (later Nederlandse Hervormde Kerk). Net als voor 1811 waren er allerlei voorbereidende handelingen die gedaan en geregistreerd werden, zoals het in ondertrouw gaan. Huwelijksafkondigingen werden tot voor kort ook nog door de gemeente gedaan, mondeling tot 1913 en schriftelijk tot 1987.

In een huwelijksakte van de burgerlijke stand is de volgende informatie te vinden:

namen
beroepen
leeftijden
geboorte- en woonplaatsen
de namen van beide ouderparen en bij leven hun beroepen en woonplaatsen
de namen van de getuigen, hun beroep, woonplaats en meestal hun relatie tot het bruidspaar
plaats en datum van het huwelijk

Om de akte te kunnen opmaken had de ambtenaar van de burgerlijke stand een aantal bewijsstukken nodig, zoals afschriften van geboorteakten (of doopbewijzen), overlijdensakten van eerdere echtgenoten, eventueel ouderlijke toestemming voor het huwelijk en een militiebewijs van de bruidegom. Deze stukken worden huwelijkse bijlagen genoemd. Het RHC beheert deze stukken niet, maar heeft van de vroegste periode wel microfiches op de studiezaal.

Wanneer een huwelijk uitliep op een echtscheiding, dan werd daar vroeger in de kantlijn van de huwelijksakte melding van gemaakt.

Indexen

Via de indexen op onze website, kunt u zoeken in de volgende huwelijksbronnen: