Tweede Wereldoorlog

Tweede Wereldoorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is er veel gebeurd, zo ook in IJsselstein. Wat volgt is slechts een selectie en een samenvatting van twee opvallende kwesties van de oorlog: vluchtelingenopvang en de gevolgen van de oorlog op het plaatselijk bestuur.

IJsselstein bood twee keer onderkomen en steun aan vluchtelingen uit andere delen van Nederland. De eerste keer was tijdens de Duitse invasie in de meidagen van 1940. Net voor het uitbreken van de oorlog was IJsselstein aangewezen als opvangcentrum voor evacués uit de omgeving van de Grebbelinie (bij Rhenen) en de Nieuwe Hollandse Waterlinie (bij Tiel). Tijdens de voorbereiding werd rekening gehouden met allerlei zaken, zoals in hoeverre geloofsovertuiging en beroep aansloten op de wensen en noden van IJsselstein, maar in de uiteindelijke uitvoering kwam hier weinig van terecht. Op maandag 13 mei 1940 kwam het bericht dat IJsselstein, dat op dat moment ongeveer 5000 inwoners telde, 3141 vluchtelingen uit Tiel kon verwachten. In de chaos ontstond er onduidelijkheid over het vervoer van deze mensen en velen kwamen lopend de Lekbrug over. Dit waren overigens niet de enige vluchtelingen die IJsselstein in die dagen ontving. Er kwamen ook evacués uit de omgeving van Rhenen en Veenendaal, onvoorziene vluchtelingen van de Veluwe en terugtrekkende Nederlandse soldaten naar IJsselstein. De meeste evacués werden bij boeren ondergebracht. Opvallend aan de situatie was dat de voedselvoorziening goed geregeld was. Sterker nog, er was een teveel aan vlees, omdat sommige evacués hun koeien hadden meegenomen. Dit zorgde wel voor andere problemen, zoals de afvoer van de melk. De Duitse overwinning liet niet lang op zich wachten en de vluchtelingen konden binnen enkele dagen weer naar huis. De tweede keer dat IJsselstein te maken kreeg met vluchtelingen was in september 1944. Ditmaal kreeg IJsselstein 375 vluchtelingen uit de omgeving van Arnhem en Oosterbeek, die op de vlucht waren gegaan voor het oorlogsgeweld van Operatie Market Garden. Anders dan in 1940 was er wel een voedselprobleem. Ook anders dan de vorige keer duurde de situatie beduidend langer en was men soms maanden van huis. Uitreiking van gratis levensmiddelenpakketten aan inwoners van IJsselstein, mei 1945 (fotonummer Y0214).

Ook wat betreft het plaatselijk bestuur is de oorlog zeker niet aan IJsselstein voorbijgegaan. Net als elders in Nederland, werd in september 1941 de gemeenteraad opgeheven en wethouders ondergeschikt gemaakt aan de burgemeester. In het geheim werkten burgemeester Johannes Jacobus Abbink Spaink en wethouders nog wel samen. Minder heimelijk was het protest van de burgemeester tegen de mogelijke executie van drie stakers. Op 1 mei 1943 vond er een staking plaats van IJsselsteinse fabrieksarbeiders. De SS kwam erbij aan te pas en de dienstdoende officier wilde drie stakers executeren om een voorbeeld te stellen. Abbink Spaink verzette zich hiertegen. Elf dagen later werd hij zonder reden ontslagen, hoewel het er op lijkt dat de stakingskwestie aangegrepen werd om de zittende burgemeester te vervangen met een NSB-burgemeester, een praktijk die ook voorkwam in andere plaatsen. Abbink Spaink werd dan ook vervangen door NSB’er Henri Moot. Anders dan de populaire Abbink Spaink, was Moot verre van geliefd bij de bevolking van IJsselstein. Een dieptepunt van Moots bewind was dat hij een belangrijke rol speelde in het zogeheten verraad van Benschop, waarbij zeven verzetsleden in het openbaar zijn geëxecuteerd. Op 5 mei vertrok Moot met de noorderzon. Hij werd later opgepakt en tot acht jaar gevangenisstraf veroordeeld. Algauw na Moots vertrek, op 7 mei 1945, keerde Abbink Spaink terug als burgemeester. De eerste bijeenkomst in de raadzaal na de lange afwezigheid van burgemeester Abbink Spaink (vooraan, de derde van links) (fotonummer Y1513).

Voor meer informatie over IJsselstein tijdens de Tweede Wereldoorlog kunt u bij het RHC terecht voor zowel archiefmateriaal als literatuur. Hieronder volgt een lijst van de meeste relevante bronnen, alle te raadplegen op onze studiezaal.

Archieven
  • Gemeentearchieven IJsselstein:
    • periode 1811-1942 (Y002);
    • periode 1943-1979 (Y031).
  • Kabinet van de burgemeester van IJsselstein (politie en justitie), 1943-1965 (Y019).
  • Luchtbeschermingsdienst, afdeling IJsselstein, 1924-1944 (Y052).
  • Nederlandse Volksdienst en Winterhulp, afdeling IJsselstein, 1941-1945 (Y020).
Literatuur en documentatie
  • J. Abbink Spaink, IJsselstein. Verleden en heden (IJsselstein, 1962). Dit werk omvat zowel historisch onderzoek over IJsselstein als de persoonlijke herinneringen van de burgemeester. Voor meer over Abbink Spaink, zie de rubrieken Lokale historie en Streekgenoten op de website van het RHC.
  • Sinds 1976 geeft de Historische Kring IJsselstein meerdere malen per jaar een tijdschrift uit. Door de jaren heen zijn er in dit tijdschrift de nodige artikelen verschenen over IJsselstein in de Tweede Wereldoorlog. Vooral de themanummers over de oorlog (72/73 en 74, 1995) zijn aan te raden en ook een recente uitgave van het tijdschrift (167, 2020). Uit de themanummers is veel geput voor het bovenstaande stuk.
  • Het RHC verzamelt per plaats en thema allerhande bronmateriaal dat, vanwege de oorsprong, niet in een archief geplaatst kan worden. Ook voor IJsselstein tijdens de Tweede Wereldoorlog bestaat documentatie (nummers 0.4 en 0.5). Dit bevat onder meer een kopie van het oorlogsdagboek van Cornelia Wiegand Bruss-Boer en een afschrift van de installatierede van burgemeester Moot. Overigens heeft het RHC ook exemplaren van het gepubliceerde oorlogsdagboek van Albert de Kuijer (Barts bakermat).