Het oudste gebouw van Montfoort is het oude Stadhuis aan de Hoogstraat 28. Dit pand, dat met de IJsselpoort één geheel vormt, dateert uit circa 1375 en is daarmee ook een van de oudste stadhuizen in de noordelijke Nederlanden.

Eeuwenlang is verondersteld dat het Stadhuis aan het begin van de zeventiende eeuw werd gebouwd. Die misvatting is ontstaan doordat op een oude stadsplattegrond van Montfoort, gemaakt door Johannes Blaeu uit 1649, het Stadhuis op een verkeerde plaats is ingetekend. Wetenschappelijk onderzoek naar de ouderdom van het hout in de balken van het gebouw leidde in 1990 tot de conclusie, dat het Stadhuis uit het derde kwart van de veertiende eeuw moest dateren. Misschien is het toen gebouwd in verband met de verdediging van de stad of als ontvangstruimte voor de onderhandelaars rond de vrede na de Hollands-Utrechtse oorlog van 1373-1375, waarin Montfoort een neutrale positie had ingenomen. Montfoort had in 1329 stadsrechten gekregen en bijna vijftig jaar later was het wel tijd voor een daarbij passend raadhuis. Het staat op een voor stadhuizen wat vreemde plaats, niet in het midden van het stadje maar aan de noordrand, langs de Hollandse IJssel. Die rivier was toendertijd voor het verkeer van groot belang en het is bekend, dat de Burggraaf van Montfoort rond 1350 tol heeft geheven voor de doorvaart bij de brug. Het kan zijn dat op deze plaats al voor 1375 een overheidsgebouw of tolhuis heeft gestaan. In oude stukken is er sprake van een ‘stadskelder”.

Burggraaf Zweder II van Montfoort is waarschijnlijk nauw betrokken geweest bij de bouw. De Burggraven spanden zich erg in om hun stadje status te verlenen. Nadat er in 1375 vrede was gesloten moet het transport van bouwmateriaal en van arbeidskrachten van elders makkelijker zijn gegaan, wat het bouwproject ook ten goede kwam.

Het Stadhuis was door de eeuwen niet alleen de vergaderruimte voor het stadsbestuur, maar had ook veel andere functies. In de kelder werd hout opgeslagen en in de zeventiende eeuw was het de woning voor de portier van de IJsselpoort. Op de beletage werd tot in het begin van de negentiende eeuw recht gesproken: de grote zaal op die verdieping was de Vierschaar, de rechtbank van de Maarschalk, de schout en de schepenen van Montfoort. Na 1811 werd deze ruimte ingericht als gemeentesecretarie.
De vergaderingen van het stads- en later het gemeentebestuur werden gehouden op de eerste etage, waar de raadkamer of raadzaal was. Hier werd uitgebreid “gedelibereerd” (overlegd) over waar het met het stadje naar toe moest en hier werden alle belangrijke gemeentelijke besluiten genomen voordat in 1990 de raadzaal in het nieuwe Stadskantoor in gebruik werd genomen. Tenslotte was er nog de zolder, die als opslagplaats voor turf en andere zaken diende.

In 1762/1763 werd er aan de achterkant van het Stadhuis, aan de kant van de Hollandse IJssel, door de plaatselijke timmerman Aart van de Houdijk een aanbouw gemaakt Dat was vooral werkruimte voor de secretaris, terwijl de kelder onder die aanbouw als opslag en in de negentiende eeuw als gevangenis werd benut. Toen rond 1900 de ruimte in het Stadhuis weer te beperkt werd trok het gemeentebestuur de IJsselpoort, die lange tijd als archiefruimte en oudheidkamer in gebruik was geweest, bij het Stadhuis. Er kwamen onder meer een werkkamer voor de burgemeester, later voor de gemeentesecretaris. In de jaren ’70 van de vorige eeuw werd de ambtswoning van de burgemeester, die links van het Stadhuis stond en die in 1924 voor burgemeester Kemme was gekocht, er ook nog bij getrokken.

Al voor het uitbreken van de tweede wereldoorlog werd er in Montfoort gedacht over het restaureren van het Stadhuis. Het zou echter nog tot 1963 duren voordat daar een begin mee werd gemaakt. De restauratiearchitect was IJsbrand Kok uit Amsterdam en onder zijn leiding werd het gebouw ingrijpend onder handen genomen. Het Stadhuis was rond 1900 niet ontkomen aan de alom heersende mode om gebouwen te bepleisteren, maar bij de restauratie werd die pleisterlaag er snel afgehaald en kreeg het Stadhuis weer het aanzicht dat het op oude foto’s van vóór 1900 had. Het was slechts één van de vele herstellingen en restauraties, die aan het toen bijna zeshonderd jaar oude pand werden verricht en die in april 1965 voltooid waren. Het hele project had toen bijna 300.000 gulden gekost.

Na de gemeentelijke herindeling van 1989 kon het Stadhuis, waarin tot die tijd ook de secretarie van de gemeente Willeskop was ondergebracht, niet meer voldoen aan de behoefte aan werk- en vergaderruimte voor de ruim twee keer zo groot geworden organisatie. Er werd een nieuw Stadskantoor gebouwde op de plaats van het vroegere Kasteel, dat in 1990 in gebruik werd genomen. Het oude Stadhuis werd daarna ingericht als restaurant, waarmee het eeuwenoude Rijksmonument een geheel nieuwe functie kreeg.

Archieven

• Archief van het stadsbestuur van Montfoort 1458-1813 (M058);
• Archief van het gemeentebestuur van Montfoort, 1940-1988 (M093), met name invnrs. 1166, 1226-1228 en 2619-2622.

Literatuur

• J.G.M. Boon, “De plaats van het oude Raadhuis te Montfoort” in: Heemtijdinghen, nr 15 (1965), pp 2-5;
• Fred Gaasbeek en Charles Noordam, Montfoort, geschiedenis en architectuur (Zeist, 1992), pp. 72-73 en 172-175;
• C.G.M. Noordam, “Het stadhuis van Montfoort” in Heemtijdinghen, jg. 28, nr 1 (1992), pp 1-28.