De Commanderij van Montfoort is in 1544 gesticht door de Johannieter orde. Deze orde is ontstaan ten tijde van de Kruistochten. Godfried van Bouillon stichtte in Jeruzalem een geestelijke ridderorde met een aantal taken: het verzorgen van pelgrims, het verplegen van zieken en het strijden voor het Christendom. Het gebied waar de orde aanwezig was werd verdeeld in acht provincies of “talen”. Iedere provincie was weer onderverdeeld in groot-prioraten en balijen, deze werden op hun beurt weer onderverdeeld in commanderijen. Zo viel de Commanderij van Montfoort onder de balije van Utrecht. Het beheer van de commanderij was in handen van de commandeur.

De commanderij in Montfoort is gesticht door de Utrechtse balijer (hoofd van de balije) Bernard van Duven, die familiebanden had met de burggraaf van Montfoort. De commanderij bestond uit een kapel, een kloostergang en een commandeurswoning. Het is een laatgotische gebouw, versierd met renaissance motieven. De reden van stichting van een commanderij in een kleine stad als Montfoort is niet duidelijk, vooral omdat in de omgeving (Harmelen, Waarder en Oudewater) ook al commanderijen waren. Daarbij komt dat het gebouwencomplex in Montfoort vrij groot was ten opzichte van het aantal Johannieters ter plaatse. Geopperd wordt dat de stichting een tegenzet is tegen de machtspolitiek van Karel V en tot meer eer en glorie voor de burggraven van Montfoort.

Vanaf 1580 eigenden de Staten van Utrecht zich in het licht van de Reformatie het recht toe om nieuwe commandeurs te benoemen. De laatste rooms-katholieke commandeur, Johannes van Hoen, stierf rond 1630. Vanaf die tijd was de commandeur in feite rentmeester, die de goederen van de voormalige geestelijke instelling beheerde. In de zeventiende eeuw verkochten de Staten van Utrecht de commanderij, die daarna dienst heeft gedaan als grutterij, pakhuis en maalderij. Door de voortdurende trillingen van de maalderij raakte het gebouw steeds meer in verval.

In 1966 is men begonnen met het restaureren van de ingestorte kloostergang. In 1975 werd de kapel, in 1971 door de gemeente aangekocht, onder handen genomen. In 1976 was de gehele restauratie voltooid. De commandeurswoning was echter begin jaren ’70 gesloopt. Tijdens deze restauratie is in de kapel de binnenruimte in de oude staat teruggebracht. Boven de ingang is het hoofd van Johannes de Doper op een schotel afgebeeld (nauwelijks meer te herkennen). Tegenwoordig is de commanderij in gebruik als raadszaal en trouwzaal.

Literatuur

• F. Gaasbeek en Charles Noordam, Montfoort: geschiedenis en architectuur (Zeist, 1992), pp. 154-158.
• C.L. Temminck Groll e.a., Bijdragen tot de geschiedenis van de Johanniter Orde en haar Commanderij Montfoort (Montfoort, 1976).