Tijdens de Tweede Wereldoorlog is er veel gebeurd, zo ook in Oudewater. Wat volgt is slechts een selectie en een samenvatting van de meest opvallende kwesties van de oorlog.

In de meidagen van 1940 werd de realiteit van de oorlog ook in Oudewater algauw voelbaar. Vanuit de streek van de Grebbelinie, waar Nederlandse soldaten het opnamen tegen de Duitse invasiemacht, was een grote vluchtelingenstroom op gang gekomen. Getroffenen uit plaatsen als Rhenen, Tiel en Wageningen zochten hun heil in het westen van het land, onder meer in Oudewater. Om een efficiënte evacuatie uit oorlogsgebied te verzekeren, kregen inwoners van Oudewater met auto de oproep om hun getroffen landgenoten te ontzetten. Daaraan gaven tal van automobilisten gehoor, vaak met gevaar voor eigen leven. De daaropvolgende dagen was ook het luchtruim boven Oudewater inzet van strijdgewoel. Daarbij raakte een aantal huizen beschadigd, maar bleven burgerslachtoffers uit.

Op 16 mei verschenen de eerste Duitse soldaten. De rust scheen vervolgens al snel weder te keren in de dorpsgemeenschap. De vluchtelingen uit de Grebbestreek keerden terug naar huis en de omgang met de Duitse nieuwkomers was vaak verrassend aangenaam. Die gemoedelijkheid maskeerde echter de toenemende grip die de Duitse bezetting gestaag begon uit te oefenen. Eind 1941 werd de Oudewaterse gemeenteraad ontbonden. Hoewel burgemeester Van Doorninck aanvankelijk aanbleef, werd hij vanwege vermeende non-coöperatie luttele weken later uit zijn functie ontheven. Van Doorninck, die de rest van de oorlog in Sint-Michielsgestel bivakkeerde als politiek gevangene, werd opgevolgd door de NSB’er Zweitse de Vries. Wethouders C.J. van Vliet en J.P. van Doornen en gemeentesecretaris A.W. den Boer mochten wel blijven zitten. Naar later bleek waren zowel beide wethouders als de gemeentesecretaris betrokken bij de verzetsgroep Landelijke Hulp aan Onderduikers. De mate van hulp die noodzakelijk was, nam naarmate de oorlogsjaren verstreken alleen maar toe. Anno 1943 kampte de gemeente met schaarste aan medicijnen, voedsel, water en elektriciteit. Mede vanwege solidariteit onder de dorpelingen, bleven de vaak schrijnende taferelen zoals in de grote steden echter uit. Wel kreeg de bezetting een steeds naargeestiger karakter. Dat bleek onder meer uit de vervolging van de kleine schare Joodse families die Oudewater kende. Waar de familie van dorpsarts Van Praag aan deportatie wist te ontkomen, werd de familie Vos getransporteerd naar Auschwitz. Het echtpaar keerde niet meer terug in Oudewater. Ook andere dorpelingen – veelal jonge mannen – werden verplicht getransporteerd naar het oosten, waar ze werden ingezet om de Duitse oorlogseconomie draaiende te houden.

Al dat geschiedde onder het geronk van de steeds frequenter overvliegende geallieerde vliegtuigen. Op hun terugtocht van hun raids boven Duitsland, strooiden de bommenwerpers voedsel, nieuwsberichten en soms ook wapens uit boven bezet Nederland. De geallieerde vliegtuigen kwamen niet altijd veilig thuis. In de omgeving van Oudewater stortten meermaals geallieerde toestellen neer.

Op de grond moesten ontvangers van Britse spullen waakzaam blijven. Zo werd de Oudewaterse bevolking na een luchtdropping op 1 april 1945 door de bezetter gesommeerd om ramen en luiken te sluiten en binnen te blijven. Tijdens de razzia die vervolgens plaatsvond, werd een dertigtal inwoners gearresteerd en tewerkgesteld bij Jutphaas. Tegen die tijd waren grote delen van Zuid-Nederland al bevrijd. Een maand later leek ook de rest van Nederland aan de beurt, toen in Wageningen de overgave van de Duitse bezetting werd getekend. In Oudewater gingen de Nederlandse vlaggen op die vijfde mei al uit voordat de bezetters goed en wel waren vertrokken. De feestvreugde bleek voorbarig. Rond het middaguur kwam het bij de Waardsedijk namelijk tot een bloedig treffen tussen een vrachtwagen vol SS’ers en leden van het verzet. Op de dag van de bevrijding lieten negen SS’ers, twee verzetsleden en twee burgers het leven. Hoewel verdere escalatie uitbleef, voltrok Bevrijdingsdag zich in Oudewater zo onder een grimmig gesternte.

Voor meer informatie over Oudewater tijdens de Tweede Wereldoorlog kunt u bij het RHC terecht voor zowel archiefmateriaal als literatuur. Hieronder volgt een lijst van de meeste relevante bronnen, alle te raadplegen op onze studiezaal.

Archieven

• Gemeentearchieven Oudewater:
  • periode 1813-1939 (1971) (O002);
  • periode (1911) 1939-1988 (1999) (O068).
• Collectie A.J.J. Putman, 1914-1960 (O024).
• Collectie P.M. Schumacher, 1900-1970 (O025).
• Collectie G. van der Lee, 1539-1975 (O035).
• Collectie A.W. den Boer, 1915-2007 (O074).

Literatuur en documentatie

• Theo Pollemans, Oudewater tijdens de Tweede Wereldoorlog (Oudewater, 1995). Hoewel dit werk bedoeld is voor middelbare scholieren, dient het ook voor andere belangstellenden als een ideale introductie. Voor het bovenstaande artikel is veel geput uit deze publicatie.
• Nettie Stoppelenburg, “A.W. den Boer, gemeentesecretaris en historicus van Oudewater” in: Heemtijdinghen 55, nr. 1 (2019), p. 22-31.
• Liefhebbers van fictie kunnen zich wenden tot Dirk Ayelt Kooimans roman Montyn (Amsterdam, 1982). De historische roman reconstrueert de gangen van de jonge Oudewaterse kunstenaar Jan Montijn, die zich gedurende de bezettingstijd bij de NSB voegde.
• Het RHC verzamelt per plaats en thema allerhande bronmateriaal dat, vanwege de oorsprong, niet in een archief geplaatst kan worden. Ook voor Oudewater tijdens de Tweede Wereldoorlog bestaat documentatie (nummers 0.5 en 0.6). Dit bevat onder meer verslaggeving over Joodse oorlogsslachtoffers, het neerstorten van Amerikaanse vliegtuigen in 1943, herdenkingen en de oorlogsdagboeken van een tweetal lokale inwoners.