Heksenwaag

Heksenwaag

Het waarschijnlijk meest bekende pand in Oudewater is wel de Heksenwaag aan de Leeuweringerstraat. Het waaggebouw stamt uit 1595 en is gebouwd op de plek van een ouder pand, wat door de Spanjaarden verwoest was in 1575. Aanvankelijk was de waag te Oudewater bestemd voor het wegen van kaas, hennep, touwwerk en andere landbouwproducten, maar vanaf halverwege de 17e eeuw werden er ook mensen gewogen die verdacht werden van hekserij en tovenarij.

De weeginrichting hing aan de zoldering van de ruimte erboven, met aan beide zijden van de grote weegbalk vier kettingen of touwen. Hieraan hingen de beide platte, brede weegschalen tot op ca. kniehoogte. Verdachten moesten schoenen en bovenkleren uittrekken. Vrouwen moesten hun haar los doen. Het hemd mocht men aan houden, met een lichte kiel er overheen. Mannen werden gefouilleerd door de stadsbode – vrouwen door de vroedvrouw – om te kijken of zij geen verborgen voorwerpen droegen. Op blote voeten werden ze naar de waag geleid. Twee schepenen controleerden de waagmeester en op grond van hun verklaringen werd door de secretaris een openbare oorkonde opgemaakt. Dit was het ‘Certificaet van Weginghe’, waarmee iemand kon bewijzen dat hij of zij geen heks was. De ‘natuerlycke proportien des lichaems’ bleken namelijk overeen te komen met het gewicht van de betreffende persoon en daarmee was iemand te zwaar om op een bezemsteel te kunnen vliegen.

Van heinde en verre kwam men naar deze waag om het certificaat in handen te krijgen, want in tegenstelling tot die van Oudewater, waren veel waagmeesters corrupt en wezen ze iemand als ‘te licht’ aan, in ruil voor geld.

Verschillende bronnen beweren dat aan de stadswaag van Oudewater een privilege is verleend door keizer Karel V voor het wegen van mensen. Er is hiervan echter nooit een origineel of afschrift gevonden. De brand in 1575 heeft heel veel documenten verloren doen gaan. G.R. van Kinschot – baljuw, dijkgraaf en schout in de 18e eeuw – heeft wel een afschrift van een privilege gevonden in de Grafelijke Rekenkamer. De tekst hiervan staat afgedrukt in zijn boek “Beschrijving der Stad Oudewater” uit 1747. Niet bewezen is echter dat hiermee de waag van Oudewater een bevoorrechte positie innam ten aanzien van andere stadswagen, aangezien meerdere wagen getoetst werden op betrouwbaarheid. Over een privilege voor het wegen van mensen is eveneens niets vermeld in dit afschrift.

Uit een naamlijst, door Van Kinschot samengesteld uit de stedelijke registers, blijkt dat in 1729 de laatste verdachte gewogen is te Oudewater. Toch heeft later onderzoek door Jacobus Scheltema in 1825 uitgewezen dat in 1754 een man en vrouw uit Munster gewogen zijn. Pas in 1773, midden in de tijd van ‘de Verlichting’, werd voor de laatste maal iemand gewogen. Van alle verdachten in de hele geschiedenis van deze waag is nooit iemand te licht bevonden en is dus nooit iemand als heks aangemerkt.

Tot ca. 1925 is de waag nog aan een particuliere ondernemer verpacht geweest en gebruikt voor het wegen van kaas, maar is daarna buiten gebruik gesteld. In 1938 is het waaggebouw grondig gerestaureerd, waarbij de gevels opnieuw zijn opgetrokken. Op straatniveau bestaat het pand uit één grote ruimte, met brede balken. De grote weegschalen, daterend uit 1482 zijn behouden gebleven. Het gebouw is tegenwoordig een museum waar iedereen die dat wenst een certificaat mee kan nemen nadat hij of zij zich heeft laten wegen.

Literatuur
  • Marijke Beek en Marinus Kooiman, Oudewater: geschiedenis en architectuur (Zeist, 1993), pp. 235-237;
  • Visser, C. K., ‘Van de heksenwaag te Oudewater en andere te weinig bekende zaken’, (Lochem z.j.);
  • Documentatiecollectie Oudewater, rubrieken 6 en 8.
Website