Op 8 januari 1962 vond bij Harmelen de ernstigste treinramp uit de Nederlandse Geschiedenis plaats. Om 9:19 uur boort trein nr. 164 die vanuit Leeuwarden via Utrecht naar Rotterdam reed zich nabij Harmelen ter hoogte van de Putcop in de flank van trein nr. 464 die vanuit Rotterdam via Gouda naar Amsterdam op weg was. De ravage was enorm: de treinwagons ontspoorden en werden ineen- en omhooggedrukt. Bij deze ramp vielen 93 doden en 54 gewonden.

Al direct toen de ramp plaats vond werden de bewoners van de in de buurt liggende huizen en dorpen gealarmeerd door het kabaal van het in elkaar schuiven van de treinen. In Harmelen en Kamerik kon men het horen, in De Putkop was het kabaal zo hevig en de ramp zo dichtbij dat de inwoners direct uit hun huizen kwamen en getuige waren van een afschuwelijk drama. In het seinhuis bij De Putkop sloeg men direct groot alarm, de Nederlandse Spoorwegen gaven een noodsignaal af en direct vertrokken er ziekenwagens uit Utrecht, Rotterdam, Amersfoort en Gouda. Ook omwonenden, onder wie EHBO-ers, snelden toe om hulp te bieden. Met snijapparaten moesten de slachtoffers uit de hopen verwrongen staal worden bevrijd, waarna de overlevenden in ziekenwagens, maar ook in alle andere beschikbare auto’s, naar ziekenhuizen in Woerden en Utrecht werden gebracht. De doden werden opgebaard in de Utrechtse buurkerk. De artsen en verpleegkundigen van het ziekenhuis Ope Dei in Woerden werden vrijwillig geassisteerd door hun collega’s van het Algemene Ziekenhuis. De programmering van de radiozenders werd gewijzigd en in heel Nederland was uitgebreide aandacht voor wat inmiddels een nationale ramp was geworden.

Dat de ramp tot een nationale ramp was verworden, wordt treffend geïllustreerd door het bezoek van koningin Juliana aan de slachtoffers. Ze had hiervoor haar skivakantie in Oostenrijk afgebroken om de plaats van de ramp te bezoeken. Allereerst bezocht ze de slachtoffers die in het ziekenhuis in Woerden lagen, daarna reisde ze door naar Utrecht om een bezoek te brengen aan de buurkerk waar de doden lagen opgebaard en aan het ziekenhuis om de overige gewonden een hart onder de riem te steken. De koningin was diep geschokt door deze ramp.

Een ramp van deze omvang deed uiteraard de vraag rijzen hoe dit zo heeft kunnen gebeuren. Deze vraag werd zelfs in het buitenland gesteld, daar de NS in het buitenland dikwijls als voorbeeld werd gesteld voor hun moderne materieel en efficiency. De NS had namelijk een modern NX-systeem voor centrale bediening van automatische seinen en wissels. In dit systeem kan het sein op het baanvak vanuit Utrecht onmogelijk groen zijn geweest als het sein vóór de wissel naar Breukelen op groen had gestaan. Enige mogelijkheid die dus overbleef was een fout van de machinist van de trein uit Utrecht en die conclusie werd dan ook al snel getrokken: de machinist van trein nr. 164, die van Leeuwarden via Utrecht naar Rotterdam op weg was, was wellicht als gevolg van de mist door een rood sein gereden.

Als gevolg van deze ramp beraadde de NS zich over verbetering van de beveiliging van hun toch al moderne sein- en wisselsysteem. Er werden stappen genomen om de zogenoemde ATB (Automatische Trein Beïnvloeding) op het Nederlandse spoorwegnet in te voeren: met dit systeem worden treinen bij gele en rode seinen automatisch afgeremd en stilgezet, zodat ongelukken als gevolg van onoplettendheid of slecht zicht van machinisten in de toekomst voorkomen zouden kunnen worden.

Literatuur

• Marieta van Driel, ‘De treinramp bij Harmelen’, in: Tien eeuwen in Rijn en Gouwe (Alphen aan den Rijn,1999), pp. 201-202;
• Hans Fictoor, Ter nagedachtenis: treinramp Harmelen 8 januari 1962 (Soest 2008);
• Ed Janson, De treinramp bij Harmelen, 8 januari 1962 (Woerden, 2011).