Tijdens de Tweede Wereldoorlog is er veel gebeurd, zo ook in Bodegraven. Wat volgt is slechts een selectie en een samenvatting van twee opvallende kwesties van de oorlog: het komen en gaan van grote groepen mensen en de moord op burgemeester Vonk.

Vlak voor het uitbreken van de oorlog werd Bodegraven een lokaal mobilisatiecentrum, met een tijdelijke maar grote groei van de bevolking als gevolg. Zo werden er duizenden soldaten ingekwartierd en het Rode Kruis vestigde zich in het dorp. Daarnaast kwamen er transportbataljons naar Bodegraven en allerhande voertuigen – personenauto’s, vrachtauto’s, bussen – zorgden voor ongekende verkeersopstoppingen. Net als andere plaatsen in het Groene Hart, werd Bodegraven daarnaast een toevluchtsoord voor vluchtelingen van andere plaatsen uit Nederland. Tijdens de Duitse invasie in de meidagen van 1940, kwamen mensen uit Rotterdam, Veenendaal, Tiel en Jutphaas naar Bodegraven. Het aantal personen in Bodegraven werd daarnaast aangevuld door terugtrekkende Nederlandse soldaten. Toen het stof van de invasie gedaald was, werd Bodegraven wederom een militaire verzamelplek, ditmaal voor Duitse soldaten afkomstig van het Oostfront. Een minder zichtbare, maar toch grote, groep mensen die naar Bodegraven kwam tijdens de oorlog waren onderduikers. Het betrof onder meer jonge mannen die aan tewerkstelling in Duitsland probeerden te ontsnappen. Onderduiken gebeurde met name veel bij boeren in De Meije. Een opmerkelijk geval van onderduiken vond plaats in 1944. Na een staking van spoorwegmedewerkers doken driehonderd van hen onder met hulp van de Bodegraafse tak van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers. Vlak voor het einde van de oorlog sloegen de Duitsers en hun bondgenoten op de vlucht. Een direct gevolg hiervan voor Bodegraven was dat een groep SD’ers uit de omgeving Hoogeveen de woningen van tientallen gezinnen overnamen. De laatste grote groep die Bodegraven tijdens de oorlog aandeed bestond uit Canadezen: op 9 mei 1945 reden deze bevrijders door erehagen door het dorp.

Tijdens de Duitse invasie in 1940 en de bezetting stierven er mensen in Bodegraven en Bodegravers buiten het dorp als gevolg van het oorlogsgeweld. Het ging om Nederlandse en niet-Nederlandse militairen, maar ook Joden zoals de familie Gans, die al decennia in Bodegraven woonden, en waarvan de meeste leden omkwamen in de concentratiekampen. Wellicht het meest spraakmakende oorlogsslachtoffer was burgemeester Gerrit Rokus Vonk, die op 20 december 1944 buiten Lekkerkerk werd doodgeschoten door een Nederlander die voor de Sicherheitsdienst (SD) werkte. Het heeft er alle schijn van dat Vonks dood een direct gevolg is van een conflict dat hij had met de lokale olie- en meubelhandelaar Koos de Groot. Het geschil ging over de aanwijzing van een huis aan de Zuidzijde in Bodegraven. Vonk verhinderde dat De Groot, zijn vrouw en zijn moeder er konden gaan wonen en gaf een schipper en zijn gezin voorrang. De Groot zocht toen zijn heil bij andere autoriteiten, eerst in de vorm van een rechtszaak, maar toen het gewenste resultaat uitbleef, bij de lokale NSB en uiteindelijk bij de SD in Gouda. Bij de SD trof De Groot een medestander aan in de Bodegraafse landwachter Adam Hoogendoorn, die vanwege Vonks vermeende anti-Duitse houding ook een hekel had aan de burgemeester. Na briefwisseling met de SD over de kwestie De Groot werd Vonk uitgenodigd om de zaak in Gouda te bespreken. Nadat Vonk hier niet op inging, werd hij gearresteerd. Vonk had door Hoogendoorn en een andere Nederlandse SD’er, Han Balvert, zogenaamd overgebracht moeten worden naar Rotterdam. Echter, onderweg verdwaalden ze en zou Vonk de gelegenheid hebben aangegrepen om op de vlucht te slaan. Dit verhaal is ongeloofwaardig, maar het einde van deze en andere verhalen over Vonks dood zijn hetzelfde: op de Verlengde Kerkweg buiten Lekkerkerk werd de burgemeester doodgeschoten door een van de twee SD’ers. Wie van de twee verantwoordelijk was voor de daad staat niet helemaal vast, hoewel het duidelijk is dat Hoogendoorn de meeste motieven had om de burgemeester te doden. Niet lang na de moord op Vonk werd Hoogendoorn zelf geliquideerd door het verzet. Van Duitse zijde volgde geen represailles, wellicht omdat ze Hoogendoorns eigengereide actie niet konden waarderen.

Voor meer informatie over Bodegraven tijdens de Tweede Wereldoorlog kunt u bij het RHC terecht voor zowel archiefmateriaal als literatuur. Hieronder volgt een lijst van de meeste relevante bronnen, alle te raadplegen op onze studiezaal.

Archieven

• Gemeentearchieven Bodegraven:
  • periode 1811-1941 (B002);
  • periode (1914) 1941-1979 (1989) (B051).
• Kabinetsarchief burgemeester G.R. Vonk te Bodegraven, 1940-1944 (B092).
• Luchtbeschermingsdienst Bodegraven, 1940 (B005).
• H.J. van Loo, secretaris van het Afwikkelingsbureau van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers, afdeling Bodegraven, 1945-1995 (B071).
• Handschriftencollectie en collectie losse stukken Bodegraven, 1664-1968 (B045).
• Plaatselijk Comité “Thank you Canada” te Bodegraven, 1994-1996 (B073).

Literatuur en documentatie

• Cock Karssen heeft meerdere malen geschreven over Bodegraven tijdens de Tweede Wereldoorlog. Uit haar boek Bodegraven in oorlogstijd. Kroniek van de tweede wereldoorlog (Bodegraven, 1985) is veel geput voor het bovenstaande artikel.
• H. Kompagnie, De Schrik van Gouda. Het optreden van SD’er Han Balvert in Midden-Holland (Zwolle, 2009). Dit boek bevat een zeer gedetailleerd hoofdstuk over de moord op burgemeester Vonk, waar voor dit artikel dankbaar gebruik van is gemaakt.
• Maarten J. Molenaar, Boreft op klompschoenen. Verhalen van Bodegravers uit de Tweede Wereldoorlog (Bodegraven, 2010). Zoals de titel van dit boek aangeeft, is dit een verzameling van herinneringen van Bodegravers aan de oorlog. Het betreft de ervaringen van de zoon van burgemeester Vonk, P.G. Vonk, Bep Lok, Jan Stolwijk, Aart van Rossum en Maarten J. Molenaar.
• Sinds 2004 geeft de Stichting Historische Kring Bodegraven (SHKB) het tijdschrift Boreftse Berichten Door de jaren heen zijn er in het tijdschrift de nodige artikelen verschenen over Bodegraven in de Tweede Wereldoorlog. Vooral twee themanummers over de oorlog (nr. 3, 2005 en nr. 10, 2020) zijn aan te raden.
• Het RHC verzamelt per plaats en thema allerhande bronmateriaal dat, vanwege de oorsprong, niet in een archief geplaatst kan worden. Ook voor Bodegraven tijdens de Tweede Wereldoorlog bestaat documentatie (nummers 0.5 en 0.6). Dit bevat onder meer verslaggeving over bombardementen, het neerstorten van Amerikaanse vliegtuigen in 1943 en herdenkingen.