Tijdens de Tweede Wereldoorlog is er veel gebeurd, ook wat betreft de waterschappen die uiteindelijk opgingen in het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. Wat volgt is slechts een selectie en een samenvatting van de meest opvallende kwesties van de oorlog.

In 1939 hing de komende oorlog al voelbaar in de lucht en begonnen sommige waterschappen met het veiligstellen van waterstaatswerken en het opslaan van brandstof, zoals het Waterschap Kamerik-Teylingens. Voor een ander waterschap, het Hoogheemraadschap van de Lekdijk Benedendams en IJsseldam, was de bescherming van het Dijkhuis van groot belang. Het bestuur van dit hoogheemraadschap kwam sinds jaar en dag bij elkaar in dit monumentale pand aan de Lekdijk bij Jaarsveld. Tevens was haar archief hier ook geplaatst.

Toen de Duitsers eenmaal Nederland bezet hadden, waren alle waterschapsmedewerkers, net als alle andere ambtenaren, verplicht om hun ariërverklaringen in te leveren, waarmee zij verklaarden niet-Joods te zijn. Gedurende de oorlog zelf liepen sommige waterschappen op tegen andere problemen met het personeel. Zo heeft het Waterschap Noord-Linschoten in 1943 ontheffingen aangevraagd voor haar personeel voor tewerkstelling in Duitsland.

Ook de waterstaatswerken hebben moeten lijden onder deze wereldoorlog. De brandstoftekorten bijvoorbeeld, waar het gehele land mee te maken had, was ook onder de waterschappen voelbaar. Sommige van de gemalen onder hun beheer werkten namelijk op steenkool of diesel, wat steeds duurder en schaarser werd. Enkele van hen, zoals bijvoorbeeld het gemaal van het Waterschap Heeswijk, werden gedurende de oorlog omgebouwd en kregen elektrische motoren, ondanks dat ook de elektriciteitsvoorziening in deze periode in Nederland beperkt was.

Een ander probleem voor de waterschappen met betrekking tot hun waterstaatswerken was de schade die berokkend werd door de aanwezigheid van de Duitsers. Zowel de Duitsers als de geallieerden hebben bombardementen uitgevoerd op Nederlands grondgebied. Tegenwoordig heeft het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden hier nog mee te maken. Zo is er in de afgelopen jaren onderzoek naar explosief materiaal uit de oorlog verricht, voordat waterstaatwerkzaamheden konden doorgaan. Uit historisch onderzoek en getuigenverslagen bleek namelijk dat op sommige plekken van de Gekanaliseerde Hollandse IJssel bommen en munitie uit de Tweede Wereldoorlog nog niet verwijderd waren.

Ook andere activiteiten van de Duitsers zorgden voor schade. Zo waren er in de dijk van het waterschap de Polder Barwoutswaarder c.a. Duitse militaire werken aangelegd, en werd in 1944 de Heimansbrug en de bijbehorende brugwachterswoning van het Groot-Waterschap van Woerden door de Duitse Wehrmacht vernietigd. Ook de sluis van Oudewater werd beschadigd, toen in 1944 een tank van de Duitse bezetters de keersluis was ingereden.

Ten slotte heeft de inundatie van 1944-1945, waarmee de Duitsers gepoogd hebben om mogelijke aanvallen van de geallieerden af te wenden, voor problemen gezorgd, voornamelijk die rond de Oude Hollandse Waterlinie. Zo was een groot deel van de polder Bijleveld van het Groot-Waterschap van Bijleveld en de Meerndijk onder water gezet, evenals de polders tussen Benschop en IJsselstein. Dit werd, in opdracht van de Duitsers, door de inwoners zelf volbracht. De inundatie in de Lopikerwaard was eind april 1944 voltooid. Dit betekende dat de oogst van de boerenlanden, die al bewerkt en ingezaaid waren, verloren ging. Dit zou de hongersnood in het land alleen maar verergeren. In augustus 1945, geruime tijd na de bevrijding, werden de gemalen weer geactiveerd en kwamen de ondergelopen gebieden weer droog te staan.

Voor meer informatie over de waterschappen tijdens de Tweede Wereldoorlog kunt u bij het RHC terecht voor zowel archiefmateriaal als literatuur. Hieronder volgt een lijst van de meeste relevante bronnen, alle te raadplegen op onze studiezaal.

Archieven

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bestonden er ongeveer honderd waterschappen in het huidige werkgebied van het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. Hieronder worden alleen de archieven van de waterschappen vermeld die in de tekst aangehaald zijn.

• Groot-Waterschap van Bijleveld en de Meerndijk, 1624-1979 (H028).
• Waterschap Heeswijk, 1618-1973 (H064).
• Hoogheemraadschap van de Lekdijk Benedendams en de IJsseldam, (1287) 1511-1973 (1977) (H067).
• Groot-Waterschap van Woerden, 1322-1974 (1988) (H094).
• Waterschap Kamerik-Teylingens, 1731-1974 (H096).
• Waterschap Noord-Linschoten, 1609-1974 (H104).

Literatuur

Er bestaat geen literatuur over de samengestelde geschiedenis van de oude waterschappen die nu onder het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden vallen. De meeste informatie is dus alleen te halen uit de archieven zelf.

• Jan van Es, Geschiedenis van het Groot-Waterschap van Woerden 1226-1995 (Utrecht, 2009).
• L. Murk, “De inundatie in de Lopikerwaard, 1944-1945” in: Historische Kring IJsselstein, nrs. 72/73 (1995), p.267-278.