Op de plaats van de tegenwoordige Hervormde kerk aan de Burgemeester Talsmaweg in Kamerik was misschien al in de tiende of elfde eeuw, kort na de ontginning van het gebied sprake van een kerkgebouw of kapel. Een aanwijzing daarvoor is het feit, dat er in 1831 en 1924 onder de vloer van het kerkgebouw twee doodskisten gevonden werden, gemaakt van uitgeholde eikenstam. In de in 1831 gevonden kist bevond zich een gouden kruisbeeldje uit de vroege middeleeuwen; in de kist, die in 1924 opgegraven werd, lagen nog botten van een jonge man of vrouw. Het lijkt erop, dat ter plaatse een kerkhof was, omdat het in die tijd al niet meer gebruikelijk was om de overleden op heidense grafvelden te begraven.

Het oudste kerkje van Kamerik, vermoedelijk van hout en leem en gebouwd op een hoger gelegen plaats in het huidige dorp, werd waarschijnlijk in de vijftiende eeuw vervangen door een nieuw kerkgebouw. Van die nieuwe kerk is alleen de huidige kerktoren nog een restant, die uit de vijftiende eeuw dateert en een voorbeeld is van late gotiek. Net als bij een aantal andere kerktorens in het Sticht Utrecht, zoals Nieuw-Loosdrecht, Westbroek en Houten, zouden de torenbouwers in Kamerik de Dom in Utrecht als voorbeeld voor ogen hebben gehad.

De toren bestaat uit drie geledingen met een achtkantige spits en een balustrade met wijzerplaten. In het onderste deel is de ingang naar de kerk en zijn er glas-in-loodramen die aangebracht na de grote dorpsbrand van 1910, waarbij ook het spitsdak van de toren verloren ging. De ramen tonen het gemeentewapen van Kamerik, het wapen van jonkheer Arden W.R. Melvill van Carnbee, in 1910 heer van Kamerik en in die hoedanigheid ook titulair voorzitter van de kerkvoogdij, en het wapen van W.K.J. de Kock, die op dat moment burgemeester van Kamerik was. Wereldlijke bestuurders en het wapen van de gemeente, waarmee werd aangegeven dat de toren een burgerlijk gebouw was, in tegenstelling tot de erachter liggende kerk.

De toren kreeg in de jaren ’20 van de vorige eeuw te maken met verzakking en scheuren, zodat in 1924 besloten werd de fundering te verbeteren. In 1950 werd de toren voorzien van een carillon en nieuwe klokken ter vervanging van de oude, die in 1943 door de Duitse bezetter waren gevorderd en omgesmolten.

Het kerkgedeelte of “kerkzaal” dateert uit de negentiende eeuw. In 1829 was de oorspronkelijke, vijftiende-eeuwse kerk in zeer slechte staat, zo slecht dat er gevaar voor instorting bestond. Het gemeentebestuur besloot daarom om het gebouw te sluiten en de kerkgangers naar de Hervormde kerk in Woerden te verwijzen. De Hervormde Kamerikers wilden dat echter niet en bouwden in de tuin van de pastorie een houten noodkerk. De oude kerk werd in 1831 afgebroken en toen er door subsidie van het Rijk en de provincie en door het aangaan van een geldlening voldoende geld was voor nieuwbouw, verrees er in de jaren 1833-1834 een nieuwe kerkzaal, die op 20 april 1834 officieel in gebruik werd genomen.

De nieuwe kerk werd ontworpen door de Utrechtse architect en timmerman F.C.E. van Embden volgens de richtlijnen van het Ministerie van Waterstaat. De kerk is aan de toren gebouwd en heeft een T-vormige plattegrond. De dorpsbrand in 1910 bracht ook het kerkgebouw aanzienlijke schade toe aan het dak, de ramen en het orgel. In 1933 werd de kerk van een nieuw dak voorzien; dat gebeurde als werkverschaffingsproject. In 1959 werd het interieur van de kerk geheel vernieuwd. Ruim veertig jaar later, in 2001-2002 werd de kerk gerestaureerd, waarbij ook de fundering werd betrokken.

In de kerk bevindt zich een orgel van de Tielse orgelbouwer Van Eldik. Dit is in 1898 geplaatst; het voor de aankoop benodigde geld werd door gemeentelid Hendrik Verweij Izn beschikbaar gesteld steld. Het orgel verving een ouder exemplaar, dat verkocht werd aan de Christelijk Gereformeerde Kerk te Aarlanderveen. Het Van Eldik-orgel werd door de brand in 1910 ernstig beschadigd; het herstel ervan kostte 2500 gulden. In 1972 en recent, in 2003, is het orgel deels vernieuwd en geheel gerestaureerd.

Achter de kerk bevindt zich het oude kerkhof, dat rond 1830 in gebruik werd genomen als algemene begraafplaats. Deze begraafplaats werd in 1980 gesloten, nadat de nieuwe algemene begraafplaats aan de Van Teylingenweg in gebruik was genomen.

De pastorie van de Hervormde kerk bevond zich niet in de directe nabijheid van de kerk. De in 1787 gebouwde woning voor de dominee is in 1937 afgebroken en vervangen door de huidige pastorie aan de Mijzijde 37.

De toren van de Hervormde kerk van Kamerik is een Rijksmonument; de kerk zelf heeft geen monumentale status.

Archief

• Archief van de Nederlands-Hervormde gemeente van Kamerik 1700-2012 (W203), o.a. invnrs 231-249.

Literatuur

• G. Dolfing, ‘De Nederlands Hervormde gemeente van Kamerik 1857-1988’ in: Terugblik op Kamerik: leven tussen Kruipin en Oudendam 1857-1988 (Woerden, 1992), p. 115-120;
• Jan van Es en Saskia van Ginkel-Meester, Woerden: geschiedenis en architectuur (Zeist, 2000), p. 277-279.