Volgens een oude verweerde steen die zich tot 1986 in een van de steunberen van de Hervormde kerk te Waarder bevond is deze kerk gebouwd in 1540. De kerk moet echter wel één of meerdere voorgangers gehad hebben, maar het is moeilijk een precieze stichtingsdatum te bepalen. Gelet op de ontginningsperiode in Waarder en het feit dat Waarder in de Middeleeuwen onderdeel van de goederen van het kapittel van St. Marie uitmaakte, kan de datering volgens deskundigen beperkt worden tussen 1050 en 1125. Toen de eerste bevolking zich na de ontginningen rond 1100 in Waarder vestigde, zal men er ook vrijwel direct een eerste kerk gebouwd hebben. De voltooiing van het huidige kerkgebouw in 1540 bestond waarschijnlijk in een verbouwing van het koorgedeelte en het kruis, ook wel dwarsschip genoemd. Het schip van de kerk is waarschijnlijk ouder en het bouwjaar hiervan wordt geschat omstreeks 1500.

In het jaar 1514 werd met een inval door de Geldersen vrijwel het hele dorp en waarschijnlijk ook de toenmalige kerk, afgebrand. Of men de kerk moest herbouwen of dat men de beschadigde kerk weer kon opbouwen en uitbreiden, is niet bekend. Het is aannemelijk dat deze (her)bouw jaren geduurd heeft en daarom pas in 1540 gereed was. Voor deze kerk geldt wat ook voor veel andere kerken geldt, namelijk de oost-westligging in de lengte.

Enkele overblijfselen uit de Rooms-katholieke tijd zijn nog te herkennen. Zo bevindt zich aan de buitenkant van het koor een zogenaamde hagioscoop: een opening in de muur waardoor men een blik kon werpen op het altaar en de relieken die in het koor stonden. In die tijd bestond de kerk nog uit één grote ruimte waarbij koor en schip een geheel vormden. Met de Reformatie verdween het altaar en werd de hagioscoop dichtgemetseld. Ook werd een scheiding aangebracht tussen het koor en het schip door middel van een zogenaamd koorschot, met daarop een opvallende schildering van een opengetrokken gordijn met daarachter de wettafels. Aan de zuidkant van de kerk bevindt zich nog een voormalige kapel, een sacristie waarin de liturgische gewaden en andere voorwerpen voor de eredienst bewaard werden. Tegenwoordig doet deze ruimte dienst als kleine consistorie.

De kerktoren heeft in de loop der eeuwen de meeste veranderingen ondergaan. In 1726 kwam er een nieuwe, achtkantige torenspits. Omstreeks 1774 werd de kerk opgeknapt, waarbij de toren op het dak werd geplaatst. Er kwam een nieuwe koepel op, voorzien van galmgaten. Na enige tijd werden deze gaten dichtgetimmerd waardoor de toren er volgens velen uit kwam te zien als een ‘peperbus’. Toen in 1943 de toren gerestaureerd werd, werden de galmgaten weer geopend. Ook het dak, een houten tongewelf stamt uit 1774. De klok tenslotte stamt uit 1443 en vermeldt:”Maria Sanctus Johannes, Evangeliste in den jaren 1443 op alle Heilgen ons Heeren”. De laatste grote restauratie van de kerk vond plaats in 1984-1986.

Archieven: 

•  Archief van de Hervormde gemeente Waarder 1653-1965.

Literatuur:

• M.A. van den Berg, De dominee heeft een beroep, (Kampen, 1991).
• A.J. Boele, De Heere is uw beWaarder, (Waarder 1984).
• J.A.Kruithof, Hervormde Gemeente Waarder c.a. 1600-1950, (Waarder, 1950).