De geschiedenis en het landschap van Waarder lijkt veel op die van andere plaatsen in het werkgebied van het RHC. Net als in andere delen van het werkgebied, zijn er bijvoorbeeld nog duidelijke sporen van de ontginning, het vroegste in cultuur brengen van het gebied, te zien in de opdeling van de kavels land. Maar uniek in het rechthoekige landschap is het cirkelvormige perceel bij de Kromme Kamp, net ten zuiden van de hervormde kerk. Ook uniek is de oude dorpskern rondom deze zestiende-eeuwse kerk, waar tot op de dag van vandaag relatief weinig bebouwing omheen staat.

Tot in de hoge middeleeuwen bestond het gebied waar Waarder bij hoorde uit onbewoonbaar moerasbos en veenwildernis. Het gebied was eigendom van het bisdom van Utrecht, die het land verpachtte. Tussen 1050 en 1125 begon men met de ontginning. Het dorp, gelegen op een knooppunt van diverse ontginningsblokken, is waarschijnlijk in dezelfde periode ontstaan. In de loop van de dertiende eeuw begonnen de graven van Holland te toornen aan het gezag van de bisschop. Zij beschouwden hun graafschappen als familiebezit en probeerden deze te vergroten. Het was het begin van aanhoudende conflicten in het Stichts-Hollandse grensgebied, waar ook Waarder meerdere malen het slachtoffer van werd. De regionale spelers maakten gestaag plaats voor verder gelegen machten, zoals de Fransen in 1672. Maar de situaties waren telkens soortgelijk. Veel werd verwoest, zo werd het dorp in zijn geschiedenis meerdere malen gebrandschat en werd het in het Rampjaar onder water gezet. Daarnaast werd er geplunderd, de belastingdruk werd verhoogd en mensen leefden in armoede als gevolg. In de vroege achttiende eeuw kwam er herstel. In dezelfde periode werd de ambachtsheerlijkheid Waarder verkocht aan Cornelis Roels, notaris in Haagambacht en uiteindelijk ook burgemeester van Schoonhoven. Het geval van Waarder was overigens niet uniek. Vanwege de toenmalige financiële nood van de Staten van Holland werden er meerdere ambachtsheerlijkheden verkocht. Maar de verkoop was niet onbelangrijk, want men verkreeg zo de nodige overheids- en rechterlijke macht over een bepaalde plaats. De heerlijkheid bleef enige tijd in het bezit van de familie Roels, maar ging daarna over in diverse handen, ook nadat de heerlijke rechten ontdaan waren van hun kracht door de grondwet van 1848.

Waar het landschap en de gebouwde omgeving van Waarder door de eeuwen weinig zijn veranderd, gold dit ook voor aspecten van het plaatselijk bestuur. Het grondgebied van het schoutambacht en later de gemeente Waarder, vrijwel geheel overlappend met de polders Het Westeinde van Waarder en Het Oosteinde van Waarder, veranderde nauwelijks. Hetzelfde gold voor het grondgebied van Barwoutswaarder en Rietveld, waar Waarder nauwe bestuurlijke en ambtelijke banden mee had. Zo deelden de drie gemeenten vanaf de negentiende eeuw lange tijd de gemeentesecretarie, was er samenwerking op het gebied van zaken zoals woningbouw en begraven, en was een persoon vaak de burgemeester(-secretaris) van alle drie de gemeenten. Er was ook nauwe samenwerking tussen Waarder en Lange Ruige Weide, zowel op bestuurlijk-ambtelijk terrein als kerkelijk gebied, ondanks het feit dat deze plaatsen vroeger in verschillende provincies lagen. Maar er waren soms ook spanningen, zoals een langslepend grensconflict tussen Waarder en Lange Ruige Weide in de periode 1828-1838. Wat tevens weinig veranderde, was dat het in Waarder normaal was, net zoals in veel kleine gemeenten in Nederland, om vergaderingen van het plaatselijk bestuur te houden in lokale herbergen. In Waarder hield men dit zelfs vol tot de opheffing van de gemeente in 1964.

Anders dan plaatsen zoals Barwoutswaarder, Rietveld en Lange Ruige Weide, was Waarder minder afhankelijk van grote plaatsen. In het bijzonder werd het hebben van een eigen kerk belangrijk geacht. Dit kwam onder meer ter sprake toen er na de Tweede Wereldoorlog geluiden opgingen om de gemeente Waarder samen te voegen met de omliggende gemeenten tot een grote plattelandsgemeente. Waarder was in 1811 al een keer samengevoegd met Barwoutswaarder, Papekop, Hekendorp en Lange Ruige Weide tot de mairie Waarder, maar deze bestuurlijke eenheid werd algauw ontmanteld na het herwinnen van de Nederlandse onafhankelijkheid. Eind jaren 1940 echter was de stemming anders. Kleine gemeenten zoals Waarder werden niet groot genoeg geacht om al hun taken goed te kunnen doen. Evengoed kwam een grotere plattelandsgemeente niet zomaar tot stand. Na enige tijd te hebben stilgelegen begon men in de jaren 1950 en 1960 toe te werken naar een dergelijke gemeente. Een belangrijke vraag die speelde in deze tijd was welke gemeenten er allemaal op zouden gaan in de nieuwe gemeente. Zo concurreerde een viergemeentenplan lang met een zesgemeentenplan. Daarnaast was de mate waarin grondgebied moest worden afgestaan een heet hangijzer. Het uiteindelijke resultaat van alle debatten en besluiten was de gemeente Driebruggen, een samenvoeging van de gemeenten Lange Ruige Weide, Papekop, Hekendorp en Waarder. Net als de mairie in de vroege negentiende eeuw, was deze bestuurlijke eenheid geen lang leven beschoren: de gemeente Driebruggen werd in 1964 gevormd, maar in 1989 al weer opgeheven. Waarder werd aan de gemeente Reeuwijk toegevoegd, welke weer in 2011 opging in de gemeente Bodegraven-Reeuwijk, waar Waarder nog steeds onder valt.

Waar er in de politiek en het bestuur het nodige veranderde in de tweede helft van de twintigste eeuw, gold dit ook voor andere aspecten van de lokale samenleving. Zo veranderde het dorpsgezicht sterk door uitbreiding van het dorp. Dit begon vanaf de jaren 1950 aan de Kosterdijk en breidde zich uit in oostelijke richting. De oude dorpskern bleef echter vrijwel ongewijzigd. Veeteelt en ondersteunende sectoren in de lokale economie bleven dominante vormen van onderhoud voor de bevolking. Maar mede door de aansluiting op de A12 steeg vanaf de jaren 1960 het aantal in het dorp wonende forenzen die elders werkten. Ook was er continuïteit: de inwoners van Waarder bleven overwegend protestants en dit vertaalde zich in een langdurige politieke dominantie van de confessionele partijen.

Archieven

• Schoutambacht Waarder, 1589-1811 (R018).
• Gemeente Waarder, (1811) 1812-1941 (1951) (R019).
• Gemeente Waarder, (1875) 1941-1964 (1969) (R040).
• Gemeente Driebruggen, (1939) 1964-1988 (R095).

Literatuur

• Aalberts, Monique. “Waarder: van drie woerden tot oprukkende Fransen.” Reeuwijkse Reeks 13 (juni 1999): 24-26.
• Aalberts, Monique. “Waarder: van ambachtsheerlijkheid tot woonkern.” Reeuwijkse Reeks 13 (juni 1999): 55-57.
• Boele, Arie e.a. 900 jaar Waarder. Geen plaats: Comité Waarder 900 jaar, 2008.